معنی تقوا چیست و چه ارتباطی با احکام شرعی و سبک زندگی اسلامی دارد؟
دسترسی سریع:
شاید کمتر واژه‌ای در ادبیاتِ دینی باشد که معنایی هم طراز واژه‌ی تقوا داشته باشد. ما در این یادداشت می‌خواهیم به این سوال پاسخ بدهیم که معنی تقوا چیست؟ در واقع تقوا اصلی‌ترین عنصرِ اصلاح فرد و جامعه در لسان ادیان آسمانی و انبیای الهی است. قطعا شما نیز در زندگیِ خود زیاد این واژه را شنیده‌اید. از رسانه‌ها، از زبان کارشناسانِ دین، از بیانِ علمای اخلاق و معرفت و… ما قصد داریم که در این مقاله‌ی مهم و کاربردی به شما بگوئیم که معنی تقوا چیست؟ و اساسا این عنصرِ کلیدیِ چه جایگاهی در ادبیات دینی دارد و همچنین ارتباط آن با احکام شرعی و سبک زندگی اسلامی چیست؟ از شما دعوت می‌کنیم که با پورتال جامعه الاحکام همراه باشید.
معنی تقوا (لغوی و اصطلاحی)
تقوا، کلمه‌ای است که از واژه‌ی (وقایه) و ریشه «و ق ی» گرفته شده است، که در لغت به معنای «حفظ کردن و نگاه داشتن از بدی و گزند» است. اسم فاعل آن، تَقی و مُتّقی است. یعنی کسی که اهل حفظ کردنِ خودش از بدی و گزند است. اما در اصطلاح و ادبیاتِ دینی تقوا یعنی هنگامی که فرمان خدا به انسان می‌رسد، انسان خودش را از مخالفت فرمان او حفظ کند و نگه دارد. تقوا یعنی اگر خدا گفته است (کاری را انجام دهید) انجام بدهیم و بگوئیم چشم، و اگر هم گفته است (کاری را ترک کنید) آن را انجام ندهیم و بگوئیم چشم. در این صورت است که خودمان را از مخالفت فرمان خدا حفظ کرده ایم و از اهل تقوا (متقین) شده‌ایم. پس در یک جمله معنای اصطلاحی تقوا می‌شود ((محافظت از خود در برابر نافرمانی خداوند متعال)). نتیجه‌ی این معنا از تقوا چنین است که ((لازم است هر انسانِ متدینی فرمان خداوند متعال را اطاعت کند و همه‌ی رفتار و عمل خودش را در کلیه‌ی جنبه‌های زندگی مطابق فرمان خدا کند)). یعنی به صورت خلاصه تقوا یعنی نوعی مراقبه و مراقبت و محافظت از خود در برابر نافرمانی از خداوند متعال.
مشاهده کنید:
فرمان خدا چیست؟
همانطور که گفتیم معنی تقوا محافظت و مراقبت از خود در برابر نافرمانی خداوند متعال است. یعنی انسان مسلمان و معتقد به خدا باید در هر قدمی که بر می‌دارد حکم و فرمان خدا را درباره‌ی خودش بداند، تا آنگونه که خداوند می‌خواهد و شریعت مشخص و معین میکند عمل کند. اما در اینجا یک سوال مهم پیش می‌آید و آن سوال مهم این است که (فرمان و دستور خداوند چیست که ما باید آن را رعایت کنیم تا از اهل تقوا شویم؟) در ابتدا لازم است بگوئیم که دین به صورت کلی دارای دو جنبه‌ی اساسی است:
الف) جنبه‌ی نظری و اعتقادی
در این جنبه دین مجموعه باورهایی است که انسانِ مومن به آن‌ها معتقد می‌شود و عقیده پیدا میکند. مانند باور به وجود و یکتا بودنِ خداوند متعال. یا باور به عالم غیب و وجود امام زمان علیه السلام.
ب) جنبه‌ی عملی و باید و نبایدی
صرفِ باورمندی برای دینداری کافی نیست بلکه از نگاه قرآن باید این باور وارد عرصه‌ی عمل شود (الذین امنو و عملو الصالحات). جنبه‌ی عملیِ دین همان قسمتی است که فرمانِ مستقیمِ خداوند متعال و شریعتِ مقدس است. البته باید در نظر داشته باشیم که گاهی اوقات نیز ممکن است فرمان خدا باورمند شدنِ به یک عقیده باشد و صرفا انجام دادن یک عمل با اعضا نیست. برای مثال خداوند می‌گوید آخرت و روز جزایی وجود دارد و لازم است که انسان به این عقیده باورمند شود و زندگیِ عملیِ خودش را بر طبق آن پی ریزی کند.
پس با توجه به توضیحات بالا مشخص می‌شود که فرمانِ خداوندِ متعال همان جنبه‌های دستوری و باید و نبایدی است که به صورت گسترده‌ای کلِّ زندگیِ انسان را شامل می‌شود.
نکته‌ی بسیار مهم:
یکی از تفاوت‌های مهم انسان‌های خداباور و انسان‌های بی خدا در همین اطاعتِ فرمانِ خداست. یعنی انسانی که معتقد به دین نباشد در عمل خودش را آزاد می‌بیند و همه چیز را بر محور منافعِ شخصیِ خود و با عقلِ خودخواه و ناقصِ خودش پی ریزی و عملیاتی میکند. اما انسان خداشناس و متشرع که می‌داند روز جزایی وجود دارد و از ظلمت‌کده‌ی بی ایمانی به در آمده است باید در هر قدمی که بر می‌دارد دستور خداوند متعال و وظیفه‌ی خودش را بشناسد ، تا آنگونه که خدا می‌خواهد و شریعت معین کرده است عمل کند. بنابراین می‌توان اینگونه نتیجه گیری کرد که انسان‌های متدین و مومنِ حقیقی همان انسان‌های با تقوا هستند، همانگونه که خداوند متعال نیز در قرآن کریم بیان میکند که با کرامت‌ترین انسان‌ها در نزد او با تقواترین انسان‌ها هستند (اِنَّ اَکرَمَکُم عِنَدَاللهِ اَتقاکُم – حجرات/۱۳).
احکام شرعی، همان فرمان خداوند
با توجه به توضیحاتی که در معنی تقوا گذشت، گفتیم که که فرمان خداوند متعال همان باید و نبایدها و دستورات او نسبت به انسان است. حالا سوال این است که این باید و نبایدها چیست؟ پاسخ این است که این باید و نبایدها همان احکام شرعی است. ما در یادداشت‌های دیگر مفصلا به چیستیِ و اهمیت احکام شرعی خواهیم پرداخت؛ اما به جهتِ تکمیل شدنِ معنی تقوا باید به طور خلاصه بگوئیم که احکام شرعی مجموعه‌ای از شیوه‌های صحیح رفتاری و دستوراتِ باید و نبایدیِ خداوند متعال است، که یادگیری و عمل به آن‌ها سعادت دنیا و آخرت انسان را تامین خواهد کرد و موجبِ آثار فراوانی همچون امنیت، عدالت و همچنین حفظِ کرامت انسانی می‌شود.
جالب است بدانید که یکی از فرازهای دعای شریف ندبه (أیْنَ المُدَّخَرُ لِتجدیدِ الفَرائِضِ و السُّنَنِ) است که معنای آن می‌شود (کجاست آن ذخیره برای تجدید فریضه و سنتها). در روایاتِ متعددی داریم که در دورانِ غیبت امام عصر انجام به سنتها و فرایض کم می‌شود. یکی از مهم ترین و بلکه مهم‌ترین وظیفه‌ی منتظرانِ حضرت همین اهتمام به انجام واجبات و ترک محرمات است که همان فرایض و سنت‌های الهی هستند.
فرمان خدا را چگونه باید به دست آورد؟
تا اینجا مشخص شد که معنی تقوا محافظت از خود در برابر نافرمانی خداوند است و فرمانِ خدا نیز همان احکام و دستورات شرعی است. حالا سوال بعدیِ ما این است که برای شناخت احکام شرعی چه راه‌هایی وجود دارد؟ یعنی راه بدست آوردنِ احکام شرعی که همان فرمان خدا باشد چیست؟ به صورت کلی برای شناخت احکام شرعی یا همان فرمان خداوندِ متعال دو راه وجود دارد. یا باید آن‌ها را از یک مُجتهدِ جامع الشرایط (مرجع تقلید) بپرسیم و یا اینکه خودمان مجتهد شویم و بتوانیم آن‌ها از دلِ منابعِ دینی (قرآن، سنت، عقل و اجماع) به دست آوریم. پس بنابراین راه‌های به دست آوردنِ احکام شرعی عبارت‌اند از:
۱. اجتهاد: اجتهاد یعنی تلاش برای به دست آوردن و استخراج احکام شرعی از منابع مربوط به آن. به شخصی که تواناییِ اجتهاد را داشته باشد مُجتَهد (فقیه) گفته می‌شود. راه اجتهاد این است که شخص به تحصیلِ علوم تخصصیِ مختلفی مانند: علوم عربی، علم منطق، علم اصول فقه، علم رجال، علم درایه، علم تفسیر، علوم قرآنی و… بپردازد و بعد از سالها تلاش و مجاهدت مداوم (حداقل ۲۰ سال صرفِ عمر) توانایی استخراج احکام از منابع آن (قرآن، سنت، عقل و اجماع) برای شخص پیدا شود.
۲. تقلید: تقلید یعنی اینکه انسان در بدست آوردن احکام شرعی به مجتهد جامع الشرایط مراجعه کند و بر طبق تشخیص و فتوای او اعمال شرعیِ خودش را به آورد. ما در پورتال جامعه الاحکام در یک یادداشت به معنا و چیستیِ تقلید در دین پرداخته‌ایم که می‌توانید بعد از مطالعه‌ی این یادداشت آن را مورد مطالعه قرار دهید.
مطالعه کنید:
اقسام فرمان خداوند
همانطور که گفتیم احکام شرعی همان فرمان خداوندِ متعال و معنی تقوا است. احکام شرعی یا همان دستوراتِ خداوند متعال نیز به صورت کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند:
- احکام تکلیفی
- احکام وضعی
ما در یادداشت مربوط به آموزش احکام مفصلا به این موارد خوهیم پرداخت و اینجا صرفا به صورت خلاصه و در راستای کامل شدنِ معنی تقوا به تعریفِ خلاصه‌ای از این اقسام خواهیم پرداخت.
احکام تکلیفی
بعضی از احکام تکلیف و وظیفه‌ی انسان را نسبت به کارهایی که می‌خواهد انجام بدهد روشن می‌کنند و وظیفه‌ی او در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی‌اش (مانند: عبادت، رفتار با خانواده، رفتار با جامعه، دولت، سیاست و …) مشخص میکند. این دسته از فرامین الهی را احکام تکلیفی می‌گویند. مانند این که می‌گوئیم: دروغ حرام است (نباید انجام شود). نماز واجب است (باید انجام شود). احکام تکلیفی به صورت کلی ۵ دسته می‌شوند:
۱. محرمات: یعنی آن کارهایی که خداوند متعال از انجام آن نهی کرده است و اگر کسی مرتکب آن شود خلاف معنی تقوا عمل کرده است و غذاب خواهد شد. مانند حرام بودن غیبت و …
۲. واجبات: یعنی آن کارهای پسندیده‌ای که خداوند دستور به انجام آن داده است و ترک آن نیز عذاب دارد و مخالف معنی تقوا است. مانند به واجب بودن نماز و…
۳. مستحبات: یعنی آن کاری که انجام آن واجب نیست، اما ثواب دارد و بهتر است انجام شود. مانند غسل روز جمعه، خواندن نماز شب و…
۴. مکروهات: یعنی آن کاری که انجام دادن آن حرام نیست اما ترک آن بهتر است و ثواب دارد اما انجام آن نیز عذابی ندارد. مانند پرخوری (در حالی که ضرر نرساند).
احکام وضعی
اما احکام وضعی آن احکامی هستند که تکلیفی نباشند. مانند صحیح و باطل بودن نماز و روزه و طهارت و نجاست چیزها.
ارتباط تقوا با احکام شرعی
از جمیعِ آنچه که تاکنون در معنی تقوا گذشت به سادگی می‌توان دریافت که تقوا با احکام شرعی یک ارتباط مستقیم دارد. به این معنا که هر چه انسان با تقواتر باشد به احکام شرعی مقیدتر است و هر چه که انسان به احکام شرعی مقیدتر باشد با تقواتر خواهد بود. پس با این حساب بسیار خوب روشن می‌شود که جایگاه بلندِ احکام شرعی کجاست و تا چه اندازه می‌تواند در اصطلاحِ زندگیِ انسان موثر باشد. بنابراین تا اینجا در باب معنای تقوا چند چیز مشخص شد:
- اولا. معنی تقوا یعنی محافظت از خود در برابر نافرمانی خداوند متعال و به عبارت دیگر یعنی اطاعت از فرمان خداوند.
- دوما. فرمان خداوند متعال همان باید و نبایدها و دستورات شرعی خداوند متعال نسبت به انسان است که به آن‌ها احکام شرعی می‌گوئیم.
- سوما. احکام شرعی دارای اقسامِ مختلفی است که بر انسان مومن و اهل تقوا لازم است آن‌ها را بداند و به آن‌ها عمل کند.
اگر انسان تقوا (انجام واجبات وترک محرمات) را مراعات کند بصیرت دل پیدا می کند و می‌فهمد که چه چیز بد و چه چیز خوب است. پس طرف انجام کارهای بد نمی‌رود و طرف انجام کارهای خیر و خوب می‌رود. اما اگر تقوا را مراعات نکند و وظیفه‌اش را (واجبات و محرمات شرعی را) یاد نگیرد، چیزهای بد ۹و خوب را نمی‌بیند و تشخیص نمی‌دهد، لذا در زندگی درگیر کارهای بد خواهد بود. (کتاب طریق بندگی، ص۱۱۷
جایگاه تقوا در سبک زندگی اسلامی
مشخصا یکی از مسائلِ مهمی که درباره ی سبک زندگی وجود دارد پاسخ به این سوال است که شیوه و روش زندگی درست و مورد نظرِ اسلام چیست؟ به عبارتِ دیگر اصلا سبک زندگیِ اسلامی چیست؟ این مقاله درباره‌ی معنی تقوا است و ما ان‌شاالله در یادداشت‌های دیگری مفصلا به پاسخ این سوال خواهیم پرداخت. اما در اینجا به صورت خلاصه بیان می‌کنیم که سبک زندگی اسلامی با معنی تقوا و مفهوم آن ارتباطِ تفکیک ناپذیری دارد. در واقع اگر ما سبک زندگی را مجموعه‌ای از روش‌ها و شیوه‌های زندگیِ درست و صحیح بدانیم باید این شیوه‌ها و روش‌ها را از عمقِ معارفِ دینی استخراج کنیم که اسلامی و صحیح باشد. با توجه به توضیحاتی که ما درباره‌ی معنی تقوا دادیم قطعا مشخص و روشن شده است که سبک زندگیِ اسلامی همان رعایتِ کامل تقوا در تمام زندگی است و چیزی جدای از آن نیست.
نخیر. فقط اطاعت فرمانِ واجب و حرام. مابقی کار آزاد است. اگر انجام بدهی اضافه حقوق می‌گیری و اگر انجام ندهی نه. آنچه واجب است و پشت سرش جهنم است تقوا در واجب و حرام است. شما را به خاطر آن (مستحبات و مکروهات) جهنم نمی‌برند و نمی‌گویند (چرا مستحبات را انجام نداده‌ای؟) خودِ خدا فرموده است مستحبات و مکروهات اختیاری است.
بیانات حضرت آیت الله خوشوقت، کتاب طریق بندگی، ص۱۲۸.
مشاهده کنید:
معرفی چند کتاب در معنی تقوا
با توجه به سبکی که ما در مقالات آموزشی دنبال می‌کنیم در اینجا نیز تعدادی کتاب جهتِ مطالعه‌ی بیشتر شما مخاطبان گزامی معرفی می‌کنیم که ان‌شاالله با مطالعه‌ی این کتب ارزشمند بیش از پیش با معنی تقوا و جایگاه بلند آن در سبک زندگی اسلامی آشنا شوید.
امیدواریم که از این مطلب استفاده‌ی کافی را برده باشید. از شما دعوت می‌کنیم در صورت رضایت از مقاله به این پُست امتیاز دهید.
لطفا توجه داشته باشید، مطالب وبسایت جامعه الاحکام کاملا تولیدی و پژوهشی می‌باشند و استفاده از آن‌ها صرفا با ذکر منبع و درج لینک مقاله جایز است و در غیر این صورت کپی برداری از مطالب شرعا حرام بوده و مورد پیگرد قانونی نیز قرار خواهد گرفت.